ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 9، آذر 1402 ، شماره پی در پی 91

تحلیل سبک‌شناسی متون منثور عرفانی سده های چهارم تا ششم بر مبنای صفات الهی

صفحه (33 - 53)
جمیل بهرام‌زئی ، نعمت اصفهانی عمران (نویسنده مسئول)، اسماعیل اسلامی
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1401

چکیده

زمینه و هدف: بحث پیرامون صفات الهی یکی از مباحث بسیار اساسی و کلیدی است که ریشه در قرآن مجید و سخنان اولیا دارد و از آغاز شکلگیری عرفان اسلامی در اندیشه های بسیاری از عارفان و واصلان نمود و تجلّی تام ‌و تمام یافته است. در عرفان شناخت صفات الهی و آنچه پیرامون توحید و خداشناسی از طریق توجّه به این صفات مطرح میگردد در پردازش افکار عرفانی بزرگان عرفان و تصوف حائز اهمیّت است. هدف اصلی این جستار بررسی و تحلیل دیدگاه عارفان در چند اثر از امهات آثار نثر عرفانی سده های چهارم تا ششم هجری درخصوص صفات الهی میباشد.

روش مطالعه: روش تحقیق در این بررسی بصورت توصیفی-تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و شیوۀ سندکاوی است. جامعۀ آماری این جستار، امهات متون نثر عرفانی از سده های چهارم تا ششم شامل اللّمع فی تصوف از ابونصر سرّاج، کشف‌المحجوب هجویری و روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح از سمعانی میباشد.

یافته ها: یافته های پژوهش حاکی از آن است که به لحاظ اندیشگانی، از آنجا که نویسندگان مذکور شناخت صفات الهی را موجب شناخت بهتر پروردگار میدانند و بمدد آن طی طریق عرفان و رسیدن به حقایق وجودی را امکانپذیر میشمارند، بصورت گسترده ای به بررسی صفات خداوند در آثار خویش پرداخته اند.

نتیجه گیری: در آثاری چون اللّمع فی تصوف، کشف‌المحجوب، و روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح کاربرد صفات الهی با وجود توجّه نویسندگان به اشتراکات بسیار، در برخی جنبه های کلامی و عقیدتی سبب بروز تفاوتهایی شده است که بصورت نسبتاً تأثیرگذاری در مشرب عرفانی نویسندگان منعکس گردیده است.

کلمات کلیدی
سبک فکری , عرفان قرن چهارم تا ششم , صفات الهی , نثر عرفانی.

• قرآن کریم. ترجمۀ الهی قمشه ای.
• نهج‌البلاغه. به کوشش محمد دشتی.
• آملی. سید حیدر (1368). جامع‌الاسرار و منبع الانوار. تهران: علمی و فرهنگی، صص 132 ـ 133.
• ابن عربی. محی‌الدین محمد (1386). فصوص الحکم. ترجمۀ محمدعلی موّحد. چاپ سوم. تهران: کارنامه، صص 148 ـ 149.
• ابن‌ منظور. محمدبن مکرّم (1414 ق). لسان العرب. ج 9. چاپ سوم. بیروت: دارالصادر، ص 356.
• جامی. عبدالرحمن (1370). نقد النصوص فی شرح الفصوص. با مقدمۀ جلال‌الدین آشتیانی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ص 115.
• خاتمی. احمد و دیگران (1395). «دیدگاه های معرفت‌شناختی هجویری در کشف‌المحجوب دربارۀ توحید و رؤیت الهی». دوفصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی. (81) 24. صص 92 ـ 118.
• رحیمیان. سعید (1383). مبانی عرفان نظری، تهران: سمت، ص 3.
• سراج. ابونصر (1382). اللّمع فی التصوف. تهران: علمی و فرهنگی.
• سمعانی. احمدبن منصور (1391). روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح. به کوشش نجیب مایل هروی. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
• شهرستانی. محمدبن عبدالکریم (1383). توضیح‌الملل (ترجمۀ ملل و نِحَل). با مقدمه و تصحیح محمدرضا جلالی نائینی. دو جلد. چاپ ششم. تهران: اقبال، ص 123.
• طباطبایی. سید محمدحسین (1394 ق). المیزان فی التفسیر القرآن. جلد هشتم و نهم. قم: مؤسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان. ص 358 ـ 434.
• طباطبایی. سید محمدحسین (1389). نهایۀ الحکمه. تحقیق و تصحیح علی عباسی سبزواری. قم: دفتر انتشارات اسلامی، ص 1110.
• قشیری. ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن (1385). رسالۀ قشیریه. به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ سوم. تهران: علمی و فرهنگی، ص 427.
• قونوی. صدرالدین (1362)، رسالۀ الفصوص، محقق: سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ص 55.
• قیصری. داوود (1375). شرح فصوص‌الحکم. محقق: سید جلال آشتیانی. تهران: علمی و فرهنگی. 13 ـ 24 ـ 22.
• کتیبه. کتایون و همکاران (1398). «بررسی سیر تحول اسماء جلالی در متون عرفانی قرون چهارم و ششم» فصلنامۀ پژوهشهای ادبی. (63) 16، صص 135 ـ 167.
• کمالی. محمدمهدی (1391). «مقایسه و بررسی دیدگاه حکمت متعالیه و عرفان نظری در کیفیت رابطۀ ذات و صفات الهی». معارف عقلی. (3) 7، صص 111 ـ 136.
• گلرخ ماسوله. اسماعیل (1387). دیدگاه های کلامی هجویری در کشف‌المحجوب. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه شهید بهشتی.
• لاهیجی. عبدالرزّاق (1385). مفاتیح‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، چاپ دوم، تهران: زوار، صص 129 ـ 130.
• محقق. محمدباقر (1372). اسماء و صفات الهی در قرآن. تهران: اسلامی، ص 32.
• نجم‌الدین رازی. ابوبکر عبدالله بن محمد (1363). مرصادالعباد. به اهتمام محمد امین ریاحی. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
• هجویری. ابوالحسن علی بن عثمان (1392). کشف‌المحجوب. تصحیح محمود عابدی. تهران: سروش.